Nội dung
I. Giới thiệu tác phẩm
II. Tìm hiểu tác phẩm
A. Phân tích nhân vật Bá Kiến
B. Làng Vũ Đại – một hình tượng nghệ thuật đặc sắc
C. Nhân vật Thị Nở
D. Nhân vật Chí Phèo
I. Giới thiệu tác phẩm
Tác phẩm được xem là một kiệt tác của Nam Cao.
Lúc đầu, nhà văn đặt tên tác phẩm của mình là “Cái lò gạch cũ”. Khi in, nhà xuất bản “Đời mới” đổi tên là “Đôi lứa xứng đôi” (1941).
Sau đó, Nam Cao đổi lại là “Chí Phèo” (“Luống cày”, tập truyện do Hội văn hóa cứu quốc xuất bản năm 1946)
II. Tìm hiểu tác phẩm
A. Phân tích nhân vật Bá Kiến
Trong văn học hiện thực Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945, nhiều tác giả đã rất thành công khi xây dựng những nhân vật thuộc tầng lớp thống trị trong các tác phẩm của mình như Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng…
Không giống như những ông nghị đã nói ở trên với những hoạt động xã hội khá rộng rãi về quy mô, Bá Kiến chỉ hoạt động chủ yếu trong địa bàn làng xã – một làng hết sức đặc biệt: Vũ Đại.
Nhưng đó mới chỉ là những lời kể về quá khứ của nhân vật, Nhà văn còn miêu tả cụ thể hơn với nhiều chi tiết khác:
Tiếng cười “Tào Tháo” mà chính cụ từng nghĩ là “hơn đời” một cách đầy tự hào, cao ngạo.
…..
Vậy là, Bá Kiến đã giáng một đòn quyết định và chiến thắng kẻ vừa ở tù về, từ đối địch chuyển sang đồng minh thân cận. Có thể nói, tác giả đã rất thành công trong việc miêu tả tâm lí một kẻ gian xảo và “thạo đời” trong việc trị con dân.
Nếu như cho Chí vào tù, Bá Kiến mới chỉ là kẻ xô đẩy một con người lương thiện thành một kẻ liều lĩnh vì học được thói côn đồ từ phương xa về làng. Thì sau đó, từng bước, Bá Kiến đã đẩy Chí trượt nhanh hơn trên con đường lưu manh hóa.
Như vậy, bản cáo trạng về tội ác của Bá Kiến đã rõ ràng. Một kẻ thống trị đã đẩy con người lương thiện vào nhà tù, tiếp tục biến một tên tù liều lĩnh thành một thứ công cụ; và cuối cùng, đưa con người xuống hàng con vật.Tài năng của Nam Cao là ở cái nhìn sâu sắc vào chính con quỷ đội lốt người của tầng lớp thống trị làng xã với bản chất xấu xa và thâm độc cùng những tội ác mà chúng gây ra đối với biết bao con người lương thiện, đẩy họ vào bi kịch tinh thần không lối thoát!
Nhưng, một kẻ thâm độc và dã man là thế, một kẻ từng chiến thắng Chí Phèo là thế, tại sao vẫn phải chịu một kết cục thê thảm là cái chết bất ngờ trước con dao trong tay Chí Phèo?
Tiểu kết
Nhân vật Bá Kiến là một gương mặt lạ trong văn học Việt Nam về tầng lớp thống trị. Đó là một kẻ nguy hiểm, thâm độc và tàn ác với khả năng hủy diệt nhân cách con người, xô đẩy con người xuống hàng con vật và họ phải chịu bi kịch tinh thần đầy bế tắc. Và, tội ác của Bá Kiến đã phải hứng chịu là cái chết từ chính bàn tay của kẻ hắn đã biến thành công cụ.
Bá Kiến là nhân vật điển hình cho những tội ác không tránh khỏi sự trừng phạt đích đáng. Nam Cao đã dự báo về một cuộc cách mạng sẽ thay đổi qua số phận của nhân vật này. Một thái độ lên án gay gắt và tố cáo sự tồn tại phi lí của một xã hội, trong đó, những kẻ thống trị đã bộc lộ bộ mặt của quỷ dữ, không thể tồn tại được nữa trong mâu thuẫn giai cấp đã lên đến đỉnh điểm!
B. Làng Vũ Đại – một hình tượng nghệ thuật đặc sắc
Trong số các nhà văn hiện thực Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 ít ai quan tâm nhiều đến vấn đề hoàn cảnh như Nam Cao. Nhà văn từng cho rằng: hoàn cảnh đổi, rất có thể tâm tính người ta thay đổi (Sống mòn); cái nhìn định kiến có thể tha hóa con người (Tư cách mõ). Ở “Chí Phèo”, chúng ta cần quan tâm đến làng Vũ Đại, một hình tượng nghệ thuật đặc sắc trong tác phẩm của ông cũng là vì thế.
Đó là một làng xã chỉ có bọn cường hào ác bá và bọn cùng đinh…
Không khí làng xã qua cảm nhận của Nam Cao với một kiểu cấu trúc khép kín thật đáng sợ. Không chỉ vì bọn thống trị tìm đủ mọi cách bóc lột và xô đẩy người lương thiện xuống hạng cùng đinh, mà ngay làng xã cũng làm ngơ trước số phận hẩm hiu của những người như Chí.
Một không khí ngột ngạt đáng sợ bởi giữa những người nghèo khổ đã không còn tình thương. “Người ta chỉ xấu xa hư hỏng trước đôi mắt ráo hoảnh của phường ích kỉ”. Nam Cao đã chia sẻ với quan niệm này trong một truyện ngắn khác của mình.
Cái nhìn định kiến được thể hiện qua cách nghĩ của bà cô thị Nở mới thật đáng sợ. Theo bà cô này: Chí không bao giờ xứng với cháu của bà, vì nó làm nhục đến thanh danh ông cha nhà bà!
Có thể nói, đó mới thực là một hoàn cảnh vô nhân đạo đến cùng kiệt, một làng xã đã rạn nứt mọi liên hệ; nó không chỉ hủy diệt một số phận, mà đó là nguy cơ không tránh khỏi của sự chết đối với bất cứ ai. Một hiện tượng bất thường đến thế, mà cả làng Vũ Đại vẫn xem là bình thường! Đó là dấu hiệu mà nhà văn muốn báo động với người đọc đương thời chăng?
Một không gian chứa đầy những mối hiểm nguy mà khi nhận ra nó, không còn con đường nào khác là phản ứng quyết liệt với một sức mạnh bản năng và đồng thời tự giải thoát cho mình bằng chính cái chết. Nó thể hiện một cách nhìn mới mẻ và sâu sắc của nhà văn trước thực trạng làng xã nông thôn Việt Nam trước 1945. Và, bằng tài năng của mình, nhà văn đã tạo dựng một hình tượng nghệ thuật thật sinh động và chân thực, thật đặc sắc và độc đáo. Làng Vũ Đại đã cùng với những âm mưu của những kẻ thống trị đẩy Chí vào bi kịch không lối thoát.
C. Nhân vật Thị Nở
Đây là một nhân vật không thể thiếu được trong truyện ngắn “Cái lò gạch cũ” – tên ban đầu của tác phẩm này. Thị Nở rất cần thiết đối với Chí, và càng quan trọng hơn trong việc thể hiện tư tưởng của tác giả.
Thị Nở đã được Chí “tỏ tình” trong một đêm trăng sáng ngay tại khu vườn của Chí – một không gian ngoài làng xã! Và kể từ đó, trong cuộc đời của hai kẻ cô độc đã có một bước ngoặt vô cùng quan trọng, và nhờ có sự kiện quan trọng ấy, tư tưởng chủ đề cuả tác phẩm đã sáng lên giá trị nhân đạo cao cả!
Nói đến nhân vật thị Nở, người đọc không thể nào quên được chi tiết nghệ thuật rất đặc sắc của nhà văn giành cho thị một cách xứng đáng: đó là bát cháo hành. Thị đã chợt nghĩ: “Phải cho hắn ăn tí gì mới được”.
Chí là người đầu tiên cảm nhận được hương vị và giá trị của bát cháo hành ấy. “Trời ơi cháo mới thơm làm sao….những người suốt đời không ăn cháo hành không biết rằng cháo hành ăn rất ngon”. Chí cảm nhận được cả hạnh phúc bất ngờ vô giá mà thị giành cho hắn. Khi gặp thị Nở, bản năng đàn ông trong Chí đã được đánh thức. Đồng thời, Chí đã hồi sinh những cảm giác, cảm xúc của con người.
Bát cháo hành thực sự là một chi tiết nghệ thuật đầy sáng tạo của Nam Cao. Người Việt đã từng ăn cháo hành tự bao giờ, và chưa biết còn mãi đến bao giờ. Nhưng kể từ khi truyện ngắn của Nam Cao xuất hiện, bát cháo hành trong đời sống nhân dân mang thêm một ý nghĩa mới. Nó không chỉ là một thứ thuốc dân gian hiệu nghiệm đối với những người nghèo khi ốm đau thông thường. Đó còn là sự thể hiện tình thương yêu của con người một cách nguyên sơ và thánh thiện. Đó là tấm lòng cùng những suy nghĩ tốt đẹp nhất về con người càn được trân trọng. Nó gắn liền với sức sống của nhân vật này. Và, vinh dự lớn lao ấy thuộc về nhà văn, một cây bút luôn xem sự sáng tạo là vô cùng cần thiết, là lương tâm và trách nhiệm của một nhà văn trước độc giả.
Tiểu kết
Thị Nở là một nhân vật khó có thể lặp lại trong văn học Việt Nam. Nhờ có nhân vật này, những đốm sáng của Chí Phèo được soi rọi, được đánh thức. Nam Cao muốn khẳng định bản tính tốt đẹp ở những con người bị xem là cùng đinh trong xã hội cũ. Hoàn cảnh có thể làm họ xộc xệch về nhân hình và méo mó về nhân cách, song chính họ mới thực sự là con người trong xã hội đầy rẫy những kẻ mang bản chất quỷ đội lốt người. Thành công của nhà văn là đã xây dựng một nhân vật thật độc đáo mang giá trị nhân văn cao cả. Thị Nở đã trở thành nguồn cảm hứng sáng tạo của các nhà thơ, về một tình yêu ttrong sáng và thánh thiện.
D. Nhân vật Chí Phèo
Chí ra đời với tình trạng “trần truồng và xám ngắt trong một cái váy đụp để bên cái lò gạch bỏ không”, nghĩa là bị bỏ rơi ngay lúc mới lọt lòng.
Nhưng cuộc đời không giản dị như thế mãi. Chí đã bị Bá Kiến cho vào tù, vì ghen tuông, hay là…vì bất cứ lí do gì đi nữa, Chí cũng đã trở thành một tên tội phạm mà không rõ phạm tội gì!
Tuy nhiên, Nam Cao không hề miêu tả quá trình tha hóa của nhân vật một cách đơn điệu. Có người đã phân tích đặc điểm lưỡng hóa trong tính cách của nhân vật này (từ lương thiện – bị tha hóa – thức tỉnh, khát khao lương thiện). Điều đó hoàn toàn hợp lí. Nhưng ở Chí Phèo, sức mạnh của hoàn cảnh là một yếu tố không thể phủ nhận. Anh ta không thể nhận thức một cách đầy đủ để ý thức thật rõ ràng về những bước đường sa ngã của mình.
Chí Phèo đã thay đổi thái độ sau khi vào nhà Bá Kiến và được đãi một bữa rượu đầy hoan hỉ. Chí tự thấy mình cũng là một tay ghê gớm. Chí tự cải chính những suy nghĩ vừa mới xuất hiện trước đó của mình và bênh vực cho cụ bá là một người tử tế thật.
Như vậy, Nam Cao đã miêu tả quá trình tha hóa của Chí Phèo một cách đầy sức thuyết phục bằng sức sống của hình tượng nghệ thuật. Nhân vật của ông cứ đi từng bước vững chãi với nguyên tắc phản ánh hiện thực của Nam Cao. Cái chông chênh “ngật ngưỡng” của Chí đi giữa ranh giới con người và con vật càng thể hiện tài năng và bản lĩnh của một người cầm bút là Nam Cao, ông hết sức tỉnh táo và vững vàng khi phân tích tâm lí nhân vật cùng quá trình tha hóa hết sức phức tạp nhưng cũng có quy luật riêng của nó.
Đây là một chăng đường đầy cam go của nhân vật Chí Phèo. Chỉ một chút nữa thôi, nhân vật của chúng ta hoàn toàn sa ngã, và tồn tại như một con vật không hơn không kém. Nhưng, Chí vẫn còn khao khát được đối thoại, mong mỏi mọi người xem mình còn là người.
Cuộc gặp gỡ với thị Nở đã khiến cuộc đời Chí sang một trang mới. Đây là những ngày cuối đời của con người trăn trở tìm quyền làm người lương thiện. Chí được thị Nở đánh thức bản năng đàn ông và quan trọng hơn là đánh thức khát vọng làm người từng có của hắn, chỉ vì hoàn cảnh mà đã mất dần đi một cách đầy tiếc nuối.
“Hắn ôm mặt khóc rưng rức”; tiếng khóc với mình, tiếng khóc cho mình. Có cái ân hận về một sự sa ngã không cứu vãn nổi, có cái cay đắng vì cuộc đời luôn phũ phàng với Chí, có cả sự hờn căm vẫn âm ỉ trong lòng Chí kể từ khi phải vào tù…Tiếng khóc nghẹn ngào và cay đắng, tức tưởi và uất hận. Hận đời và giận thân mình! Chưa bao giờ Chí lại nhận ra bản thân mình sâu sắc và rõ ràng đến thế. Và hắn khóc. Tiếng khóc này là dấu hiệu chính thức cho một tình trạng bi kịch đã được ý thức một cách đầy đủ, vì vậy mà đầy đau đớn, xót xa, tủi nhục. Tiếng khóc ấy đã khiến Chí thức tỉnh bừng sáng của lí trí trong cơn say, Chí không đến nhà thị Nở nữa, mà đến nhà Bá Kiến.
Tiểu kết
Chí Phèo là một nhân vật điển hình. Nhưng điển hình ở mức độ nào lại là một vấn đề từng được thảo luận trong nhiều hội nghị, qua nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Điều đó phần nào đã nói lên sức sống mạnh mẽ của hình tượng nhân vật Chí Phèo.
G.s Nguyễn Hoành Khung, trong một bài viết rất công phu và sâu sắc, đã chỉ ra rằng: “Giá trị điển hình, sức mạnh tố cáo to lớn của hình tượng Chí Phèo trước hết là ở chỗ đã làm nổi bật lên cái hiện tượng có tính quy luật vẫn hằng diễn ra ở xã hội nông thôn đầy bất công và tội ác đương thời đó. Vấn đề của Chí Phèo là vấn đè nông dân – với ý nghĩa đó, vẫn có thể nói Chí Phèo là một hình tượng điển hình về nông dân.
Song, hiện tượng lưu manh hóa ở nông thôn chỉ là một dạng, khốc liệt và tiêu biểu nhất của tình trạng tha hóa phổ biến trong cái xã hội tàn bạo ra sức vùi dập nhân phẩm, hủy diệt nhân tính con người, tình trạng mà Nam Cao cảm nhận một cách thấm thía và trở thành chủ đề bao trùm trong toàn bộ sáng tác của ông trước cách mạng. Vậy thì ý nghĩa khái quát của hình tượng Chí Phèo còn có một cấp độ cao hơn: điển hình cho sự hủy diệt nhân tính trong cái xã hội độc ác, không cho con người được làm người…”.
(Giảng văn văn học Việt Nam. N.Gdục, 1997. Tr 415).
Như vậy, không nên bó hẹp ý nghĩa điển hình của nhân vật này, chỉ là một “bộ phận cố nông”, mặt khác, cũng không nên xem ý nghĩa điển hình cho con người muôn thuở, trừu tượng. Chú ý đến tính lịch sử của hình tượng, đồng thời xem xét ý nghĩa điển hình của nhân vật mang đặc trưng phong cách Nam Cao. Một truyện ngắn mang tính chất của tiểu thuyết, trong đó, từ một trong những yếu tố quan trọng nhất của tác phẩm là hình tượng nhân vật.
13/11/2009, 8:52 pm
..mà ku péo ngồi viết hết hay copy trên mạng đó 
)
